Een ode aan alle mensen die gevangen zijn genomen of zijn vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog.
In onze digitale wereld wordt geur het vaakst vergeten van al onze zintuigen. Tijdens mijn creatieve onderzoek ben ik aan de slag gegaan met geur in combinatie met geschiedenis. Met behulp van experimenten en deskresearch heb ik gaandeweg een tentoonstelling gevormd, waarin geur centraal staat. De tentoonstelling is een ode aan mensen, zoals Bram Zwaaf, die tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangen zijn genomen of zijn vermoord.
INLEIDING
Nu we wereldwijd in oorlog zijn met corona vergeten we bijna allemaal dat Nederland 75 jaar geleden bevrijd is van de echte oorlog. Bram Zwaaf, ook wel gevangene 141826, werd 75 jaar geleden bevrijd door de Russen uit Auschwitz. In een verklaring aan het Rode Kruis vertelt hij: “Ik woog nog maar 37 kilo en was meer dood dan levend.” Net zoals velen heeft Bram Zwaaf de oorlog meegemaakt, maar kan hij deze niet meer navertellen. Ik ga zijn verhaal doorvertellen en tot leven brengen met geur.
“Nothing is more memorable than a smell” – Diane Ackerman
CONTEXT & SCOPE
Toen er aan mij gevraagd werd wat mijn persoonlijke fascinaties zijn, kwam er een hele lijst in mij op. De fascinatie waar ik mee aan de slag wilde gaan, was wierook. De interesse voor wierook komt van mijn oma. Ik vind de beleving en betekenis hiervan interessant. Toch was dit onderwerp te specifiek. Ik heb de fascinatie vergroot en ben aan de slag gegaan met geur. Om toch een beetje richting te krijgen, heb ik ervoor gekozen om geur te combineren met een andere persoonlijke fascinatie, namelijk geschiedenis.
“In the current sterile and digital world, smell is the most frequently forgotten of all our senses, even though it has always helped us to survive” – Leanne Wijnsma.
[aesop_video src=”vimeo” id=”180520417″ align=”center” caption=”Smell of Data, a new scent created to instinctively alert internet users of data leaks on personal devices (Wijnsma, 2020)” disable_for_mobile=”on” loop=”on” controls=”on” mute=”off” autoplay=”off” viewstart=”off” viewend=”off” show_subtitles=”off” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Leanne Wijnsma wil met haar project een statement maken naar de digitale wereld (van de Ven, 2019). Dit bracht mij op het idee om geur toe te voegen aan de lesmethodes van tegenwoordig. Deze worden namelijk steeds digitaler met alle online leermiddelen (Ministerie van Algemene Zaken, 2020).
[aesop_quote type=”block” background=”#d9caff” text=”#7a4900″ align=”center” size=”1″ quote=”"Op welke manier kan ik een extra dimensie aan de geschiedenislessen toevoegen in de vorm van geur, waardoor er voor leerlingen uit de onderbouw een nieuwe manier van leren wordt gecreëerd?"” parallax=”off” direction=”left” revealfx=”inplace”]
Peter de Cupere is een geurkunstenaar. In zijn kunstwerken laat hij geur telkens op een andere manier terugkomen. Ik wil erachter komen op welke manier ik geur het best kan toepassen. Verder wil de Cupere mensen met zijn extreme geuren choqueren.
“Geuren zorgen voor een grotere impact bij de mens dan bijvoorbeeld beelden” – Peter De Cupere.
Ik wil erachter komen hoe een verhaal wordt ervaren met geur. Als laatst heeft het werk van de Cupere vaak een maatschappelijk thema (Selis, 2019). Ik wil erachter komen of geur kan helpen bij het verwerken en opslaan van informatie.
METHODE & AANPAK
Tijdens het proces wisselen theoretisch en creatief onderzoek elkaar af. Zo doe ik experimenten op basis van de informatie die ik heb verkregen uit deskresearch. Ik zorg ervoor dat ik elke week nieuwe feedback ontvang, van zowel klasgenoten als docenten en experts. Deze feedback moet mij weer naar een nieuwe vraag leiden. Zo ga ik telkens in op een andere vraag en hoop ik hieruit nieuwe inzichten en meningen te verkrijgen. Uiteindelijk zal ik met deze inzichten en meningen gaandeweg een eindproduct vormen.
RELEVANTIE & VERWACHTING
Vanaf augustus 2019 tot oktober 2020 herdenkt en viert het Nationaal Comité 4 en 5 mei dat Nederland 75 jaar bevrijd is van de oorlog. Met dit project wil ik deze herdenking/viering afsluiten. Mijn verwachting is dat ik met mijn project mensen (vooral jongeren) bewuster maak van de Tweede Wereldoorlog en ze laat inzien dat er met geur een nieuwe dimensie gevormd kan worden. Hopelijk blijven de verhalen over de Tweede Wereldoorlog op dezen manier bestaan.
UITVOERING & EXPERIMENTEN
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_6184-2-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”
Moodboard: Om een eerste impressie te krijgen en ter ondersteuning bij mijn pitch.
” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
“Hoe kan ik de afbeeldingen uit mijn moodboard vertalen naar iets ruikbaars?”
Ik ben opzoek gegaan naar de geuren uit mijn moodboard en naar geuren die kenmerkend zijn voor personen uit het verleden. Ik merkte dat geuren als kruiden, specerijen, bloemen en planten het makkelijkst te vinden waren. De geuren van Hitler en de Tweede Wereldoorlog waren eigenlijk niet vast te leggen. Om mezelf uit te dagen heb ik een scène uit de Tweede Wereldoorlog levend proberen te maken met geuren.
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3276-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Links: scène uit de geschiedenis
Rechts: moodboard en beeldmateriaal ” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
“Hoe kan ik mijn eigen parfum maken?”
[aesop_video src=”vimeo” id=”470515713″ align=”center” caption=”Video: Een kort fragment van het parfum maken.” disable_for_mobile=”on” loop=”on” controls=”on” mute=”off” autoplay=”off” viewstart=”off” viewend=”off” show_subtitles=”off” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Mijn klasgenoten vonden dat ik veel bestaande geuren had gebruikt en vroegen zich af of ik mijn eigen geur kon ontwikkelen. De Egyptenaren kenden drie methoden om geurstoffen aan planten te onttrekken, namelijk enfleurage, macereren en persen (Hermkens, 2006). Dit zijn processen die veel tijd kosten. Daarom heb ik ervoor gekozen om parfum te maken op een snellere manier. Het resultaat viel tegen en omdat het lastig is om een hele nieuwe geur te ontwikkelen, ben ik hier niet verder mee gegaan.
Bij dit experiment vroeg ik me af of geur na verbranding wordt behouden en of ik op deze manier geur kan toepassen in tekeningen of schilderijen. De geur was nauwelijks meer ruikbaar en het kaarsvet brokkelde snel af.
“Hoe kan ik geur toepassen op papier?”
Dit wordt gedaan met behulp van een speciaal proces genaamd encapsuleren (KRO-NCRV, z.d.). Ik heb contact gehad met Lisette Kraaijenhagen van SmartNose. Zij vertelde mij dat er vaak ingewikkelde technieken aan te pas komen, die zelf bijna niet na te bootsen zijn. Zo gebruiken zij binnen het bedrijf de complex coacervation techniek. Deze scheikundige processen werden mij te ingewikkeld en heb ik achter mij gelaten.
“Wanneer wordt de geurintensiteit sterker?”
Bij de beleving van geur worden er drie aspecten van elkaar onderscheiden, namelijk intensiteit, sensitiviteit en discriminatie (van Engers, 2008). Ik heb de geurintensiteit van specerijen proberen te versterken. De verbrande specerijen verloren hun geur. Ook veranderde de geur. De geur van de specerijen in het water uitte zich eerst nauwelijks, maar na een aantal dagen was de geur enorm versterkt.
“Versterken geuren onze emoties en herinneringen?”
De neus staat in verbinding met het zogeheten limbisch systeem waarin emoties, herinneringen en genot zijn opgeslagen (Frismakers, 2012). Ik heb een persoonlijke herinnering omgezet in geuren en deze aan de hand van een verhaal laten ruiken.
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3291-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Links: geuren persoonlijke herinnering
Rechts: geschiedenisboeken onderbouw” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3436-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Feedback: Mijn klasgenoten konden zich beter inleven en meer fantaseren. Ook werden er veel details uit het verhaal opgeslagen en konden deze worden naverteld.” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Vervolgens heb ik de geschiedenisboeken uitgespit en hier een aantal weetjes uitgehaald. Klasgenoten moesten eerst de bijpassende geur ruiken en mochten daarna het weetje bekijken. De potjes (onderstaande foto) werkten beter dan de zakjes (bovenstaande foto). De meeste klasgenoten leefden zich meer in als de geur voor het beeld/verhaal werd geroken.
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3329-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Proefexpo: De weetjes uit de geschiedenis zijn bedekt en de geuren zitten in de potjes.” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3437-scaled.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Feedback: Vertel één verhaal. ‘Mix de geuren met audio, als de mensen niet willen lezen.'” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Met deze feedback heb ik besloten om geen nieuwe lesmethode te ontwikkelen, maar een plek te creëren in een museum waar jongeren heen kunnen gaan. Op deze plek wordt met audio één verhaal vertelt en wordt deze ondersteund met geuren.
Naar aanleiding van deze podcasts heb ik gekozen voor een verhaal uit de oorlog.
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/Logo-150ppi.png” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Logo: Via het Joods Cultureel Kwartier ben ik in contact gekomen met John Melkman. Hij heeft mij bij de organisatie ‘NA DE OORLOG’ gebracht (NA DE OORLOG, z.d.).” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
Hier kwam ik in contact met Deborah Lens en Daniella Zwaaf. Zij hebben mij de verhalen van overlevenden Betty Goudsmit-Oudkerk en Bram Zwaaf verteld. Omdat het verhaal van Bram Zwaaf mij meer choqueerde en ik daar meer geuren uit kon halen heb ik ervoor gekozen om zijn verhaal te vertellen. Zijn verhaal ga ik vertellen in een tentoonstelling met geur in combinatie met beeld en audio. Met bruine fotolijstjes en oude bakjes wil ik een bepaalde sfeer neerzetten.
[aesop_image img=”https://cmdstudio.nl/seminar/wp-content/uploads/sites/2/2020/10/IMG_3448.jpg” panorama=”on” align=”center” lightbox=”on” captionsrc=”custom” caption=”Foto: papieren van Bram Zwaaf” captionposition=”left” revealfx=”off” overlay_revealfx=”off”]
BIBLIOGRAFIE
Frismakers. (2012, 20 september). #Geurmarketing #Connexxion #SmartNose [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=IfEN6XCwMv4
Hermkens, E. (2006). Kleuren met geuren. Eigen Boek- Alkmaar. https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=6hF5iHvFuPYC&oi=fnd&pg=PA11&dq=parfum+cleopatra+productie&ots=XVIaoGBAfH&sig=ckW25iPb6H_aPFxBIdEXKddFobw&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
KRO-NCRV. (z.d.). Hoe maken ze de geuren in de Fantasia boeken?. Geraadpleegd 16 september 2020, van https://willemwever.kro-ncrv.nl/vraag_antwoord/de-maatschappij/hoe-maken-ze-de-geuren-de-fantasia-boeken
Ministerie van Algemene Zaken. (2020, 6 maart). Digitalisering in het onderwijs. Geraadpleegd op 15 september 2020, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/toekomst-onderwijs/digitalisering-in-het-onderwijs
NA DE OORLOG. (z.d.). NA DE OORLOG [Logo]. NA DE OORLOG. https://www.nadeoorlog.nl/links
Nationaal Comité. (z.d.). Podcast: Vrijheid Volgens. Nationaal Comité 4 en 5 mei. Geraadpleegd 5 oktober 2020, van https://www.4en5mei.nl/herdenken-en-vieren/vrijheid-volgens
Parfumado. (2020, 18 juni). Olfactorische pyramide [Illustratie]. Parfumado. https://parfumado.com/blogs/news/parfumingredienten-hoe-is-een-parfum-opgebouwd
Selis, D. (19-10-04). Keep on smelling: Geurkunstenaar Peter De Cupere wordt doctor in de Geurkunst. HLN. https://www.hln.be/hasselt/keep-on-smelling-geurkunstenaar-peter-de-cupere-wordt-doctor-in-de-geurkunst~ac598e13/
van Engers, K. (2008). Neuroticisme en de waarneming van geur. Neuroticisme en de waarneming van geur, 11–20. https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwj24o6BysXsAhWH4YUKHQFrBhgQFjAAegQIBBAC&url=http%3A%2F%2Fdspace.library.uu.nl%2Fbitstream%2Fhandle%2F1874%2F30828%2FEngers%2C%2520van%25200152730.pdf%3Fsequence%3D1&usg=AOvVaw2iMhTbRCwa1V0LiBz1ni38
van de Ven, C. (2019, 28 maart). The Scent of Danger. Geraadpleegd op 15 september 2020, van https://triennale2019.hetnieuweinstituut.nl/en/scent-dange
Wijnsma, L. (2020). Smell of Data [Video]. Smell of Data. Geraadpleegd 15 september 2020, van https://smellofdata.com
ENGLISH SUMMARY
In our digital world, smell is the most frequently forgotten of all our senses. During my creative process I started working with scent in combination with history. With the help of experiments and desk research, I have gradually formed an exhibition in which smell has been applied. The exhibition is an ode to the people who have been killed and held captive during the second World War, like Bram Zwaaf.
DANKWOORD
Mijn dank gaat uit naar John Melkman, die mij in contact heeft gebracht met de organisatie ‘NA DE OORLOG’. Mijn verdere dank gaat uit naar Deborah Lens die met mij in gesprek is gegaan over mijn project en mij de mogelijkheid heeft gegeven om een gastles bij te wonen. Als laatste wil ik Daniella Zwaaf bedanken die het uitgebreide verhaal van haar opa met mij heeft gedeeld.