“Schaakmat” zegt de tegenstander wanneer hij zijn Toren naar voren schuift. Je kijkt naar je bord en je kan geen enkele kant meer op – je hebt verloren. Tijdens het schaken heeft iedereen één doel op het oog; het veroveren van de Koning. Ondanks de Koning het doel is van het spel, moet je zeker niet je blik wegwerpen van de Koningin. Met haar spinnenweb-achtige looppatroon kan ze elke kant op bewegen en wacht ze geduldig op haar prooi.
Of… is zijzelf de prooi?
Context, scope, definitie
Schaken is een eeuwenoud denkspel die door de jaren heen verschillende vormen heeft gekregen dat heeft geleidt tot het schaken waar iedereen mee bekend is. Mijn fascinatie voor schaken bestaat uit veel verschillende interesses; de metafoor van schaken, de strategische aspecten, mijn eigen hobby voor games en daarnaast ook de esthetiek.
Vandaag de dag is schaken één van de meest populaire spellen, gespeeld door kinderen, volwassenen en senioren. Het is een inspiratiebron voor zowel de kunst, poëzie, film en literatuur. Ikzelf raakte geïnspireerd door het boek “Chess in Art” (Raabenstein, 2020). Dit boek is een collectie van 800 jaar aan kunst met betrekking tot schaken en je ziet hoe de schilderijen door de jaren heen zich ontwikkeld. De auteur van dit boek is Peter Herel Raabenstein. Met zijn boek wil hij laten zien hoe hij schaken, kunst en geschiedenis met elkaar verbind (Chess in Art, 2021).
“Chess is everything: art, science and sport” – Anatoly Karpov
Onderbouwing
Schaken is een eeuwenoud denkspel die door de jaren heen verschillende vormen heeft gekregen dat heeft geleidt tot het schaken waar iedereen mee bekend is. Mijn fascinatie voor schaken bestaat uit veel verschillende interesses; de metafoor van schaken, de strategische aspecten, mijn eigen hobby voor games en daarnaast ook de esthetiek.
Vandaag de dag is schaken één van de meest populaire spellen, gespeeld door kinderen, volwassenen en senioren. Het is een inspiratiebron voor zowel de kunst, poëzie, film en literatuur. Ikzelf raakte geïnspireerd door het boek “Chess in Art” (Raabenstein, 2020). Dit boek is een collectie van 800 jaar aan kunst met betrekking tot schaken en je ziet hoe de schilderijen door de jaren heen zich ontwikkeld. De auteur van dit boek is Peter Herel Raabenstein. Met zijn boek wil hij laten zien hoe hij schaken, kunst en geschiedenis met elkaar verbind (Chess in Art, 2021).
“Chess is everything: art, science and sport” – Anatoly Karpov
Ik heb me bezig gehouden met de volgende vraagstukken:
• Hoe ziet schaken eruit zonder regels?
• Wat gebeurt er als ik het schaakbord verander of vervang?
• Wat gebeurt er als ik de looppatronen van schaakstukken gebruik als compositie?
• Wat gebeurt er als ik collage’s maak met gebruik van naald en draad?
• Wat gebeurt er als ik collage’s maak zonder lijm?
Inzichten
Tijdens het proces heb ik me bezig gehouden met veel invalshoeken van schaken. Eén daarvan was het maken van mijn eigen schaakbord aan de hand van patronen die ik vond in magazines. Dit experiment was een belangrijk keerpunt in mijn creatief proces en zorgde ervoor dat ik veel vervolgstappen kon maken. Het heeft me geïnspireerd om verder te gaan met collages. Het uitgangspunt dat ik hier nam was: “Wat gebeurt er als ik de looppatronen van schaakstukken gebruik als compositie?” Terwijl ik bezig was met de compositie van de Koningin, kwam ik erachter dat haar looppatroon hetzelfde patroon is als een spinnenweb. Dit bracht me op het idee om het spinnenweb gevoel te imiteren met naald en draad. Ik vond het interessant hoe ik van bestaande beelden met naald en draad een nieuw beeld maakte. Hier kwamen gave resultaten uit waarmee ik vervolgens heb verder gewerkt en kwam ik met een nieuw vraagstuk: “Wat gebeurt er als ik collages maak met gebruik van naald en draad?”
Ik heb gekeken naar best practices van onder andere Lynn Skordal (School of Stitched Textiles, 2020) en Annegret Soltau (Soltau, z.d.). Dit zijn allebei kunstenaars op het gebied van collages. Lynn werkt heel gedetailleerd met textiel, naaisels en boorduursels bovenop haar collages terwijl Annegret haar collages aan elkaar hecht op een ruwe manier. Deze technieken ben ik ook gaan gebruiken.
Ik heb patronen verzameld van mijn vorige onderzoek en deze aan elkaar vast genaaid op verschillende manieren. Hier had ik later feedback op gekregen wat me nieuwe inzichten gaf: “Wat gebeurt er als ik collages maak zonder lijm?” Naaien in papier zonder lijm bleek veel lastiger te zijn dan ik dacht. Ik moest andere soorten steken gebruiken dan je normaal in stof gebruikt. Dit leverde interessante resultaten. Ik gebruikte het oefen blad om veel steken uit te proberen. Wat opviel is dat draden begonnen te hangen en dat vond ik een interessant effect geven. Dit effect wil ik graag benadrukken in mijn ontwerp. Zo kreeg ik feedback om mijn product aan het plafond vast te maken zodat alle draden naar beneden gaan hangen. Ander feedback dat ik kreeg was om mijn product niet als een plat voorwerp te zien, maar als een 3D object in de ruimte.
Tot slot heb ik ook met externe professionals gepraat waaraan ik mijn ideeën en ontwerp uitlegde. Als feedback kreeg ik mee dat ik een ‘eye-catcher’ mistte. Ik heb toen besloten dat de Koningin de eye-catcher zou worden. Het doel van mijn eindproduct is om mensen aan het denken te zetten. Je kan het interpreteren zoals je het zelf wilt. Zit de Koningin vast in het spinnenweb? Wacht de Koningin op haar prooi? Staat de Koningin in het teken van feminisme? Hebben de kleuren iets te maken met racisme? Je kan zo breed denken als je wilt – geen enkel antwoord is fout.
Creatief Proces: Fase 1
Ik heb deskresearch gedaan naar de geschiedenis van schaken. Hierdoor kwam ik erachter dat schaken veel verschillende vormen heeft met verschillende regels (Gendler, z.d.). Vervolgens ben ik me gaan verdiepen in de spelregels. Hiervoor heb ik een regel handboek opgezocht; ‘Rules of Chess’ van Eric Schiller – een Amerikaanse schaakspeler en auteur (Schiller, z.d.). Het viel me op dat het boek veel pagina’s had. Ik werd nieuwsgierig en vroeg me af hoe schaken eruit zag zonder de regels. Hiermee startte ik mijn eerste onderzoek.
Ik wilde visualiseren hoe schaken eruit zou zien zonder regels. Daarom heb ik de handleiding van Eric Schiller op verschillende manieren gevandaliseerd en vernietigd. Zo heb ik het verbrand, versnipperd, in water gedoopt, geverfd en nog veel meer.
Ondanks de mooie beelden heeft dit me niet naar nieuwe inzichten geleid. Ik had besloten om verder te gaan met dit experiment, maar dan met schaakstukken. Ik had nog geen schaakset tot mijn beschikking dus ging ik werken met een simulator. Hier ging ik spelen met alle schaakstukken en maakte ik onnatuurlijke formaties en composities. Het viel op dat alles wat ik maakte erg ritmisch werd, net als een patroon. Vervolgens ben ik het nog een keer gaan doen, maar dit keer met een echt schaakset. Hier kwam voor de rest geen nieuwe inzichten uit. Vervolgens ben ik het nog een keer gaan doen, maar dit keer met een echt schaakset. Hier kwam voor de rest geen nieuwe inzichten uit.
Aan de hand van de CMD Methods Pack heb ik een aantal onderzoek methodes gezocht die me kunnen helpen bij mijn creatief proces (CMD Methods Pack, z.d.):
Deskresearch, Inspiration wall, Sketching, Best practice, Prototype, Pitches en Experimenteren.
Fase 2
“Wat gebeurt er als ik het schaakbord verander of vervang?” Vroeg ik me af omdat ik alleen bezig was met de schaakstukken zelf. Hiervoor heb ik een aantal schetsen gemaakt. Het viel op dat ik bij zwart/wit meteen al een associatie maakte met schaken. Daarnaast raakte ik geïnspireerd door een spinnenweb. Deze heb ik vervolgens ook uitgewerkt als illustratie. Er ontstond een soort optische illusie en moest me denken aan Bridget Riley – een kunstenaar op het gebied van optische illusies (Tate, z.d.).
Door middel van mijn eerdere en huidige conclusies kwam ik op het idee om verschillende zwart/wit patronen te verzamelen in tijdschriften en hiervan mijn eigen schaakbord van te maken in de vorm van een collage (Plusbibliotheken, z.d.). Ik vond het interessant hoe ik van verschillende bestaande beelden een nieuw beeld maakte.
Ik had mijn ideeën en uitwerkingen gepitcht en hier feedback op gekregen:
• Kijk naar de betekenissen van de pionnen
• Kijk wat er gebeurd als je heel groot of heel klein werkt
• Kijk eens naar de looppatronen van schaakstukken
Fase 3
Ik werd heel enthousiast over de looppatronen van schaakstukken. Eerder was ik bezig met het maken van collages. Ik vroeg me af; “Wat gebeurt er als ik de looppatronen van schaakstukken gebruik als compositie?” Ik begon met een collage maken waarbij ik de ‘L’ vorm van een Paard benadrukte. Hier was ik niet heel tevreden over, dus ging ik verder met de Toren en vervolgens de Koningin. Wat me opviel bij de Koningin is dat haar looppatroon overeenkomt met dat van een spinnenweb. Dit vond ik een leuke vondst omdat het spinnenweb me eerder ook al aansprak. Ik probeerde het web te imiteren met naald en draad. Eerst naaide ik in mijn dummy, maar het resultaat was niet heel denderend, maar ik was wel heel enthousiast over het idee om met naald en draad te werken.
Ik heb een paar afbeeldingen van mijn ‘Inspiration wall’ afgehaald en erin genaaid. Hieruit kwamen toffe resultaten! Vervolgens heb ik ook nog een afbeelding erbij gepakt en daar een spinnenweb in genaaid, wat ik er ook heel gaaf uit vond zien. Ook hierbij vond ik het interessant dat ik een nieuw beeld creëerde door het gebruik van naald en draad.
Fase 4
In deze fase heb ik vooral inspiratie opgedaan. Ik ben zelf een paar potjes wezen schaken om de ervaring mee te maken. Wat opviel is dat ik erg onzeker was over welke zet ik deed. Daarnaast ben ik begonnen aan de serie ‘Queen’s Gambit’ (Scott, 2020). De schrijver van deze serie is Walter Tevis. In een interview vertelt Tevis dat hij een eerbetoon wilde maken voor de intelligentie van vrouwen (Tevis, 1983). Hij geloofde dat mensen schaken zodat ze kunnen ontsnappen uit hun huidige situatie. Tevis’s doel is om mensen die niet veel van schaken af weten te laten zien hoe intens en dynamisch schaken is. Daarnaast spelen adoptie, feminisme, drugs gebruik en alcoholisme ook een grote rol. Deze thema’s komen ook terug in andere van zijn verhalen. Een fragment dat bij me heeft blijven hangen is hoe hoofdpersoon Beth Harmon vertelt hoe zij zich veilig voelt in de wereld van schaken, dit heeft me geïnspireerd om een eigen wereld van schaken te maken.
“Its an entire world of just 64 squares.” – Beth Harmon
Ik heb mijn bevindingen en uitwerkingen wederom weer gepitcht. Feedback dat ik kreeg:
• Het is beter om in te zoomen op een onderdeel van een afbeelding in plaats van de hele afbeelding omdat je anders te gefocust bent op het originele plaatje.
• Werk stoerder en groter.
• Kijk naar andere bestaande kunstenaars.
Vervolgens ben ik opzoek gegaan naar best practices van andere kunstenaars op het gebied van collage’s: Eugenia Loli, Lenka Laskoradova, Lynn Skordal en Annegret Soltau (Vice, 2016).
• Eugenia Loli (The Public House of Art, z.d.) (Eugenia Loli, 2014)
Haar visuals zien er vaak surrealistisch en bovennatuurlijk uit, daarnaast heeft het vaak iets sarcastisch, gevaarlijks, afschuwelijks of is het juist kalm. Elke collage begint met een basis voor de achtergrond. Vervolgens maakt ze lagen van patronen, figuren en/of objecten erboven op. Haar uitingen hebben vaak een vintage-achtige style en daarnaast gebruikt ze veel ruimte gerelateerde afbeeldingen. Veel collage’s van Eugenia bestaan uit twee afbeeldingen. Ik heb een collage gemaakt met haar werkwijze (rechts).
• Lenka Laskoradova (Atlas Magazine, 2018) (Simoneau, 2017)
Lenka’s collage worden geleid door het proces, ze werkt van te voren nooit naar een eindresultaat toe. Ze laat haar handen het werk doen. Wat opvalt aan haar collage’s is dat er veel wordt gebruikt van menselijke figuren en elementen, daarnaast komen er ook veel aspecten van fashion erin terug. Haar collage’s bestaan vaak uit veel verschillende afbeeldingen. Ik heb ook een collage gemaakt op haar manier van werken (rechts). De stiches heb ik later pas toegevoegd.
• Lynn Skordal (School of Stitched Textiles, 2020)
Lynn vindt – net zoals ik – het proces interessant om van bestaande beelden een nieuw beeld te maken. Haar doel is om met haar collages mensen te laten afschrikken, amuseren of proberen iets uit te lokken. Ze doet dit met oude foto’s, magazines, gekleurd papier, afbeeldingen uit boeken en het internet. Daarnaast werkt ze ook vaak met pop-up elementen, textiel, naaisels en borduursels. Lynn raakt geïnspireerd door andere kunstenaars in andere kunstzinnige sectoren zoals sculpturen, schilderijen en poëzie. Dit bracht me op de vraag: “Wat gebeurt er als ik collages maak met gebruik van naald en draad?”
• Annegret Soltau (Soltau, z.d.)
Annegret verbindt afbeeldingen door ze met draad of wol aan elkaar te hechten. Ze vertelt dat ze nieuwe betekenissen wil geven met haar werk. Haar collages bestaan vaak uit menselijke lichamen – ze gebruikt het lichaam als materiaal. Naast collages doet ze ook fotografie, het menselijk lichaam veel in terug. Deze techniek ben ik ook gaan gebruiken (rechts).
Ik wilde op een andere manier dingen aan elkaar naaien dan Annegret. Daarom was ik aan de slag gegaan met kruisjes. Dit vond ik een cool effect geven en heb ik ook toegepast op de collage van Lenka. Tijdens mijn feedback moment werd er mij verteld dat ik eigenlijk geen lijm nodig heb om collages te maken. Dit gaf mij veel inspiratie en werd ik nieuwsgierig; “Wat gebeurt er als ik collages maak zonder lijm?”
Wat gebeurt er als ik collage’s maak zonder lijm?
De eerder gemaakte schaakbord heb ik vergroot – mede door de feedback om groter en stoerder te werken. Ik ging aan de slag met een 2×2 “schaakbord”. Dit werd onderdeel van mijn prototype. Naaien in papier zonder lijm bleek veel lastiger te zijn dan ik dacht. Ik moest andere soorten steken gebruiken dan je normaal in stof gebruikt en dit leverde interessante resultaten op. Ik heb met allerlei verschillende soorten steken de vierkanten aan elkaar genaaid. Wat opviel is dat draden begonnen te hangen en dat vond ik een interessant effect geven – alsof het aan het druipen was. Dit effect wil ik graag benadrukken in mijn ontwerp. Daarnaast vond ik het ook interessant om de contrast te zien van dunne en dikke draden. Ik had ook als feedback gekregen dat ik mijn product aan het plafond vast kon maken zodat alle draden naar beneden gaan hangen. Ander feedback dat ik kreeg was om mijn product niet als een plat voorwerp te zien, maar als een 3D object in de ruimte.
Reflectie Project
Als ontwerper werk ik erg fijn en netjes. Feedback die ik vaak deze periode heb gehoord is om groter en stoerder te werken. Ik ben meer uit mijn comfort-zone gestapt en geprobeerd om me hierin te ontwikkelen. Soms zette ik toch nog wat te veilige stappen, maar ik merkte wel dat ik aan het einde van de periode steeds meer durfde. Ik dacht steeds groter en groter (met hulp van anderen). Tot slot wil ik kwijt dat ik het proces super leuk vond en dat ik trots ben op de resultaten!
Bronnen
Atlas Magazine. (2018, 30 mei). Lenka Laskoradova. issuu.
https://issuu.com/theatlasmagazine/docs/enchantment_issuu/s/1961
Chess in Art. (2021, 1 maart). 800 years of chess in one book. Chessinart.Com. https://chessinart.com/
CMD Methods Pack. (z.d.). CMD Methods Pack – find a combination of research methods that suit your needs. CMD Methods. Geraadpleegd op 23 april 2021, van https://www.cmdmethods.nl/
Gendler, A. (z.d.). A brief history of chess – Alex Gendler. TED-Ed. Geraadpleegd op 23 april 2021, van https://ed.ted.com/lessons/a-brief-history-of-chess-alex-gendler
Plusbibliotheken. (z.d.). Collagekunst. Digitale Etalages. Geraadpleegd op 3 mei 2021,van https://www.digitaleetalages.nl/thema/design-en-kunst/collagekunst/collagekunst.html#:%7E:text=Collage%20is%20een%20kunstvorm%20en,%2C%20kranten%2C%20posters%20of%20tekeningen.&text=Collage%20komt%20van%20het%20franse,wat%20plakken%20of%20kleven%20betekent.
Raabenstein, P. H. (2020). Chess in Art. HereLove.
Schiller, E. (z.d.). Rules of Chess. https://www.scoutresources.org.uk/downloads/ideabase_chessrules.pdf
School of Stitched Textiles. (2020, 22 september). Lynn Skordal: Alternate Reality. https://www.sofst.org/lynn-skordal-alternate-reality/
Simoneau, N. (2017, 4 mei). Portfolio: Lenka Laskoradova. KALTBLUT Magazine. https://www.kaltblut-magazine.com/portfolio-lenka-laskoradova/
Scott F. (regisseur). (2020). Queen’s Gambit [Film] Netflix
Soltau, A. (z.d.). Anngegret Soltau. Annegret Soltau. Geraadpleegd op 18 mei 2021, van https://www.annegret-soltau.de/
Tate. (z.d.). Bridget Riley born 1931. Geraadpleegd op 3 mei 2021, van https://www.tate.org.uk/art/artists/bridget-riley-1845
Tevis, W. (15 februari, 1983). “Walter Tevis Interview with Don Swaim” (Interview). Geïnterviewd door Don Swaim. Wiredforbooks.com. Geraadpleegd op 3 mei 2021.
The Public House of Art. (z.d.). Eugenia Loli – The Public House of Art. Geraadpleegd op 18 mei 2021, van https://publichouseofart.com/nl/kunstenaars/eugenia-loli
Vice. (2016, 2 januari). de tijdloosheid van collagekunst. I-d. https://i-d.vice.com/nl/article/nezknq/de-tijdloosheid-van-collagekunst